سفری به دنیای چای ایرانی: از تاریخچه تا تهیه

اگر در یک روز گرم تابستانی شنیدید که کسی درخواست یک فنجان چای دارد، مطمئن باشید که او یک ایرانی است، و بدون شک یک ایرانی واقعی!

امروزه چای جزء جدانشدنی فرهنگ ایرانیست و پس از آب، پرمصرف ترین نوشیدنی در جهان است. در واقع، همانطور که  بیرونی ٬دانشمند ایرانی به آن اشاره میکند, چای همیشه در فرهنگ ایرانی وجود داشته اما جالب این است که مصرف این  مقدار از آن در سرزمین‌های ایرانی فقط به دو قرن پیش باز می‌گردد؛ یکی از شخصیت‌های مؤثر در اهمیت فرهنگی چای، امیرکبیر بود.

او یک ست کامل فنجان چای را یک بار از دولت فرانسه و بار دیگر از یک تاجر روسی  خریداری کرد و آنها را به ایران آورد. پس از این اقدامات، انحصار تولید سماور را به یک آقازاده اصفهانی ٬با هزینه ی دولت واگذار کرد.

کشت چای در ایران در سال 1314 هجری شمسی آغاز شد. در این سال، یکی از مردان آن دوران به نام محمد میرزا کاشف‌السلطنه که به عنوان کنسول عام ایران در هند تعیین شده بود، با تلاش بسیار توانست چند کیسه چای را به ایران بیاورد. بر اساس تحقیقاتی که درباره انواع مختلف چای و نحوه کاشت آن انجام داده بود، شهر لاهیجان را به دلیل آب و هوای مناسب برای کاشت چای انتخاب کرد. این شهر امروزه مرکز کاشت چای است و آرامگاه کاشف‌السلطنه در لاهیجان  نیز گنجینه‌ای از تاریخ چای پارسی شده است. سهم ایران از مصرف کل جهانی چای در حدود 4.5-4 ٪ میباشد. 

حالا بیایید و وارد جزئیات بیشتری شویم و به تاریخ چای در چین بازگردیم، و سپس راه خود را به سوی سرزمین‌های ایران بیابیم. در کتب تاریخی مرتبط با چای، ذکر شده که استفاده از چای برای نخستین بار در دوران فرمانروای دومین امپراتور چینی آغاز شد که بین سال های 2500 تا 2700 قبل از میلاد سلطنت میکرد؛ یعنی بیش از 5000 سال پیش٬ و نام نوع چایی که از آن استفاده کرده بود «کاملیا سیننسیس» بود. در این دوران، این امپراتور به عنوان یک اصلاح‌طلب و کشاورز شناخته می‌شد و به مردم چین آموخت که قبل از نوشیدن آب آن را بجوشانند تا از ابتلا به  بسیاری از بیماری‌ها در آنها جلوگیری شود.   

قبل از سال 1280 هجری شمسی، کشت چای در ایران متداول نبود، و ایرانی‌ها در دوران باستان و پیش از دوران صفوی به جای چای، قهوه می‌نوشیدند. به همین دلیل، قهوه‌خانه‌های امروزی هنوز با نام سنتی‌شان به عنوان "قهوه‌خانه" باقی مانده اند. همچنین گفته شده است که با آمدن چای، قهوه نیز در میان ایرانیان فراموش شد.

با استناد به منابع تاریخی، می‌توان گفت که انتقال چای از جاده ابریشم توسط چینی‌ها آغاز شد و به تدریج تولید و کشت چای در کشورهای دیگر رایج شد. در هند، تولید چای در دوران امپراتوری بریتانیا شکوفا شد و این کشور یکی از بزرگترین تولیدکنندگان چای در جهان شد.

داستان‌های مختلفی درباره ورود چای به ایران وجود دارد. اما بر اساس تحقیقات تاریخی و باستان‌شناسی، می‌توان گفت که چای از چین به هند و سپس به ایران وارد شده است.

در قرن هفتم میلادی، چای به وساطت جاده ابریشم برای نخستین بار به صورت تجاری به هند معرفی شد. اما در این زمان، از آن فقط به عنوان دارو استفاده می‌شد و به طور گسترده مصرف نمی‌شد. با گذر زمان، مردم هند چای را به عنوان یک نوشیدنی مفید و محبوب ترویج دادند. پس از آن، در سال‌های 1280 تا 1290 شمسی٬ یکی از مشاوران شاه عباس صفوی، میرزا محمد رضا، همان کسی که بالاتر به او اشاره کردیم، چای را از هند به ایران آورد و در گیلان آن را کشت داد و تولید کرد.

با گذر زمان، چای در ایران محبوب شد تا این که به عنوان یکی از مهم‌ترین نوشیدنی‌های ایرانی شناخته شد. بنابراین، برای نخستین بار، چای از طریق هند به ایران وارد شد و سپس از طریق مسیرهای تجاری جنوبی به ایران رسید.

پدر چای ایران : کاشف السلطنه 

آقا محمد خان قاجار قوانلو، مشهور به "سازنده چای" یا "چای‌کار" ، دیپلمات، اصلاح‌طلب، نویسنده و اصول‌گرایی در دوره‌های قاجار و پهلوی بود. او تلاش‌های فراوانی به عمل آورد تا چای را به عنوان یک اهمیت فرهنگی ترویج دهد و پای آن را به مصرف روزانه مردم ایران باز کند. به همین دلیل او به عنوان "پدر چای ایران" شناخته می‌شود. او در این مسیر با مشکلات و محدودیت‌های زیادی روبه‌رو شد، اما در نهایت با کمک و حمایت مظفرالدین شاه قاجار، تدابیری را اتخاذ کرد تا تولید و مصرف چای در ایران را افزایش دهد.

چای و فرهنگ 

ایرانیان با مردم انگلیسی و روسی در تماس بودند. روس‌ها عادت داشتند که چای را با یک حبه قند، در نعلبکی و با جرعه های بزرگ بنوشند و مردم انگلیسی عمدتاً چای خود را با شکر پر کرده و گاهی هم به آن شیر اضافه می کردند و با جرعه های کوچکی آن را می نوشیدند. هر دو ی این فرهنگ‌ها توسط ایرانیان به ارث برده شد و هنوز هم در میان آن‌ها مشاهده می‌شود.

در نهایت، خود ایرانیان عادت داشتند که چای تلخ را در فنجان‌های خاصی به نام "دیشلمه"، که یک "لیوان کمر باریک" بود سرو کنند . سپس می‌توانستند حبه قند را در دهان خود گذاشته و یک جرعه از آن بنوشند. گاهی اوقات، به جای حبه قند، از کشمش یا خرما نیز استفاده میکردند.

همچنین نکات فرهنگی جالبی وجود دارد که حتی برخی از آن‌ها در مناطق مختلف ایران  باهم متفاوت هستند و برخی هم در سراسر ایران یکسان میباشند. یکی از این نکات که در کل ایران یکسان است، نحوه استفاده از چای برای استقبال از مهمانان است، به ویژه در مهمانی‌های خانوادگی. همچنین هنگامی که یک زوج قصد ازدواج دارند، سنتی وجود دارد که عروس برای اولین بار که با والدین همسرش ملاقات میکند برای آنها چای میریزد ، و این نشان می‌دهد که او یک خانم توانمند در خانه است! این سنت‌ها ممکن است در آینده نزدیک در تاریخ گم شوند، اما خانواده‌های سنتی تری هم وجود دارند که این کار ها را ادامه خواهند داد.

تهیه چای

حالا که به طور نسبی با چای و فرهنگ چای در ایران آشنا شدید، باید بدانید که تهیه چای نیز آداب و رسوم خودش را دارد. ابتدا آب را به مدت حدوداً بیست دقیقه با شعله زیاد بجوشانید، سپس شعله زیاد را کم کنید و مقدار یک سوم قوری را از آب جوشانده شده پر کنید و چای خشک را در داخل آن بریزید، قوری با شعله بسیار کم یا حتی خاموش می‌تواند به اصطلاح چای را دم بیاورد و آن را آماده میل کردن کند.

فواید و ویژگی های چای 

علاوه بر آنچه تاکنون گفته شده، شاید مهمترین موضوع هنوز ذکر نشده ویژگی‌های فوق‌العاده چای باشد. سلامت قلب، جلوگیری از دیابت، افزایش ایمنی بدن، افزایش سلامت استخوان‌ها، هضم بهتر غذا، بهبود عملکرد کلیه‌ها و بسیاری بسیار دیگر از مزایای انواع چای هستند که طبق آمار پس از آب پرمصرف‌ترین نوشیدنی در تمام دنیا است.

فرق بین چای سبز و سیاه 

شاید برای خیلی ها جالب باشد که بدانند تفاوت چای سبز و سیاه در چیست؟! در واقع این دو تفاوتی در نوع محصول ندارند و از یک گیاه هستند. وقتی برگ‌های گیاه چای را می‌چینند، گاهی این برگ‌ها را خیلی خشک می‌کنند تا به سیاه‌ترین شکل ممکن تبدیل شوند و این همان چای سیاه معمول در بین ماست، اما وقتی برگ‌های چای کمتر از حالت قبلی خشک شوند، رنگ، طعم و بو ی آنها نیز متفاوت خواهد بود و در این حالت است که چای سبز خواهیم داشت.

چای خوب چه نوع چای ای است

 چای طبیعی، سالم و بهداشتی سیاه و کدر نمی شود؛ یعنی اگر یک لیوان چای ایرانی مرغوب را حدود چند ساعت در لیوان بگذارید٬ اگر طبیعی باشد تنها رنگ آن کمی مات می شود. رنگ طبیعی چای آلبالویی مایل به قهوه ای است، اما عطر، مشخصه بهتری برای شناخت چای مرغوب است، چرا که در چای خشک طبیعی رایحه های چون عطرهای مختلف وجود ندارد و هیچ گاه چای مرغوب را با چیز دیگری مانند هل، لیمو و غیره برای عطردار کردن مخلوط نمی کنند.

خوب است بدانید که در لاهیجان موزه چای وجود دارد که در آن مقبره کاشف السلطنه نیز، همراه با سایر اشیاء مرتبط با چای مانند سماورها و قوری‌های سنتی قرار دارد. اگر می‌خواهید این فرهنگ را تجربه کنید، می‌توانید به این موزه سر بزنید و سپس خودتان را به یک فنجان چای٬در شمال ایران مهمان کنید.